თუმცა, სერიოზულ მნიშვნელობას ის იძენს 1973 წლიდან, როდესაც ჩიკაგოს სავაჭრო ბირჟამ დააფუძნა ჩიკაგოს ოფციონების ბირჟა (Chicago Board Options Exchange, CBOE), სადაც დაიწყო სავაჭრო ოპერაციები ოფციონებით ჩვეულებრივ აქციებზე. საწყისმა წარმატებებმა ოპერაციების გაფართოებაში CBOE-ზე განაპირობა ბაზრის გაზრდა, სავაჭრო ოპერაციები უკვე ხორციელდებოდა ოფციონებით ფასიან ქაღალდებზე ფიქსირებული შემოსავლებით, უცხოურ ვალუტაზე, აქციებისა და ობლიგაციების საინდექსო კონტრაქტებსა და ასევე სხვადასხვა საქონელზე [2, გვ 347].

დღეისათვის ოფციონი, ანუ ოფციონური კონტრაქტი, ფინანსურ ბაზრებზე ერთ-ერთი პოპულარული ფასიანი ქაღალდთაგანია. იგი წარმოადგენს ორ მხარეს (ოფციონის გამყიდველსა და მყიდველს) შორის შეთანხმებას წინასწარი განსაზღვრული პირობებით რაიმე ფინანსური ინსტრუმენტის ან საქონლის ყიდვა-გაყიდვის თაობაზე. ოფციონის მფლობელს (მყიდველს) უფლება აქვს მომავალში, წინასწარ განსაზღვრულ დროს, ანუ ოფციონის აღსრულების (განაღდების) დროს იყიდოს ან გაყიდოს აქცია (ან კონტრაქტის სხვა საგანი) წინასწარ შეთანხმებულ ფასად, რომელსაც შეთანხმების ფასი (შესრულების ფასი ან სტრაიკ ფასი - exercise price, strike) ეწოდება. ოფციონის გამყიდველი (ემიტენტი), ვალდებულია საჭიროების შემთხვევაში შეასრულოს ოფიონური კონტრაქტით გათვალისწინებული პირობები. ევროპული ოფციონის მფლობელს შეუძლია მისი განაღდება ოფციონის სიცოცხლის პერიოდის მხოლოდ ბოლო მომენტში. ამისგან განსხვავებით, ამერიკული ოფციონის მფლობელს შეუძლია მისი განაღდება ოფციონის სიცოცხლის პერიოდის ნებისმიერ შემთხვევით მომენტში. ბუნებრივია, ამერიკული ოფციონი ევროპულზე უფრო მიმზიდველია [3; გვ. 145].

ამრიგად, ოფციონი იძლევა ყიდვის ან გაყიდვის უფლებას და არა ვალდებულებას. იმ ფინანსური ინსტრუმენტების ყიდვის უფლება, რაც დევს ოფციონური კონტრაქტის საფუძველში, იწოდება ქოლ (call) ოფციონად, ხოლო გაყიდვის უფლება - ფუთ (put) ოფციონად. არჩეული აქტივის ყიდვის ან გაყიდვის უფლება ეკუთვნის ოფციონის მფლობელს, ანუ ტრეიდერს, რომელიც იკავებს გრძელ პოზიციას. ტრეიდერი, რომელმაც გამოწერა ოფციონი, ანუ დაიკავა მოკლე პოზიცია, იწოდება ოფციონის გამყიდველად (writer). ტრეიდერი შეიძლება შემოიფარგლოს მხოლოდ ოფციონის ყიდვით ან გაყიდვით ოფციონების ბაზარზე საკუთარი ღია პოზიციის დაცვის გარეშე. ამგვარი პოზიცია (ოფციონი) იწოდება დაუფარავად (naked option). ამავდროულად, კომბინაცია ოფციონების ბაზრისა და მის საფუძველში ჩადებული საბაზისო აქტივის ბაზრისა, ხშირად შესაძლებლობას იძლევა საგრძნობლად შემცირდეს დანაკარგების რისკი. ამ შემთხვევაში მსჯელობენ დაფარულ ოფციონზე (covered option) და ჰეჯირებულ პოზიციაზე არასასურველი დანაკაგებისაგან.

ოფციონის ფასი შინაგანი ღირებულებისა (intrinsic value) და დროითი ღირებულების (time value) ჯამია. ოფციონის შინაგანი ღირებულება (მას ხშირად უწოდებენ ოფციონის მოგებას - (in- the-moneyness) - ეს არის ოფციონის ღირებულება მისი დაუყოვნებლივი რეალიზაციის პირობით. ოფციონი ითვლება მომგებიანად (in- the-money), თუ მისი ღირებულება დაუყოვნებლივი შესრულებისას დადებითია. შინაგან ღირებულებას ფლობს მხოლოდ მომგებიანი ოფციონები. შესაბამისად ოფციონი წამგებიანია (out-of-the-money), თუ მისი ღირებულება დაუყოვნებლივი შესრულებისას უარყოფითია და არავისი (at-the-money), თუ მისი შესრულების ფასი საბაზისო აქტივის საბაზრო კურსის ტოლია. ოფციონის დროითი ღირებულება - ეს არის მისი პოტენციური მომავალი ღირებულება.

როდესაც გამოიწერება დაუფარავი ქოლოფციონი, ანუ რაიტერი არ ფლობს საბაზისო აქტივს, ამოქმედდება მარჟის წესები. ამ შემთხვევაში, როგორც წესი, ორი მნიშვნელობა გამოითვლება:

- პირველი, ოფციონის პრემია პლუს საბაზისო აქტივის საკურსო ღირებულე- ბის 20%, მინუს დელტა სტრაიკ ფასსა და საბაზისო აქტივის საბაზრო კურსს შორის, თუ უკანასკნელი სტრაიკ ფასზე ნაკლებია;

- მეორე, ოფციონის პრემია პლუს საბაზისო აქტივის საკურსო ღირებულების 10%.

მარჟის შედარების რომელი მეთოდიც მეტ სიდიდეს მოგვცემს, სწორედ ეს სიდიდე იქნება საგირავნო უზრუნველყოფა და ბროკერი გაყინავს ტრეიდერის დეპოზიტზე აღნიშნულ თანხას.

ოფციონების ღირებულების შეფასება

ოფციონური ტრეიდერისთვის დრო თამაშობს უმნიშვნელოვანეს როლს. ოფციონის მფლობელი დღითიდღე კარგავს ოფციონის დროითი ღირებულების ნაწილს. ოფციონის გამყიდველს, პირიქით, დრო ხელს უწყობს, რადგან ოფციონებს, რაც მან გაყიდა, აქვს დიდი შანსი საგრძნობლად დაიკლოს ფასში. დროის გარდა ოფციონის ღირებულების შეფასებისას მეორე უმნიშვნელოვანესი კომპონენტია საბაზისო აქტივის ბაზრის ვოლატილობა, რომელიც ახასიათებს ფასის ან შემოსავლიანობის რყევის ამპლიტუდას.

ოფციონის ოპტიმალური ფასი გამოითვლება რთული მათემატიკური ფორმულით, რომელშიც გაითვალისწინება: საბაზისო აქტივის მიმდინარე ფასი, ოფციონის შესრულების ფასი, საბაზისო აქტივის ბაზრის ვოლატოლობა და საპროცენტო განაკვეთი. ოფიციონებით ვაჭრობისას არ არის ფასდადების სტანდარტული მოდელი. ნიჭიერი ტრეიდერი ხშირად იყენებს საკუთარ საიდუმლო ფორმულებს [4, გვ. 621]. ამასთან, ოფციონური ტრეიდერების უმეტესობა იყენებს ოთხი პოპულარული მოდელიდან ერთ-ერთს (იმიტაციური მოდელი "მონტე-კარლო", "ბლეკ-შოულზის" მოდელი, ფასდადების ბინომური მოდელი და ნახტომისებრ-დიფუზიური მოდელი).

ოფციონების ოპტიმალური ფასის გამოსათვლელ ფორმულებს შეაქვს ობიექტურობის ელემენტი ოფციონების ბაზარზე მდგომარეობის ანალიზში, აგრეთვე, გამოიყენება სავარაუდო ვოლატილობის და რისკის ხარისხის, ანუ, პირველ რიგში, დელტას გაანგარიშებისათვის.

დელტა (delta) - ახასიათებს ოფციონის ფასის ცვლილებას ხარისხს საბაზისო ინსტრუმენტის ფასის ერთეულის ცვლილებისას. ეს შეიძლება გამოვითვალოთ ფორმულით:

D = DC / DP

სადაც D - ოფციონის დელტაა,

DC - ოფციონის ფასის ცვლილება დროის მოკლე ინტერვალზე,

DP - საბაზისო აქტივის ფასის ცვლილება ამავე პერიოდისათვის.

მაგალითად, ბლეკ-შოულზის მოდელი შესაძლებლობას იძლევა უშუალოდ გამოითვალოს ოფციონის დელტა, რომელიც მნიშვნელოვანია, ვინაიდან: 1) დელტა ახასიათებს იმის ალბათობას, რომ ოფციონის ვადის ამოწურვისათვის მას ექნება შინაგანი ღირებულება, 2) ეს არის ოფციონის პრემიის საზომი საბაზისო აქტივის ფასის ერთეულის ცვლილებისას, 3) ამ პარამეტრის მნიშვნელობა შეიძლება ახასიათებდეს საბაზისო ინსტრუმენტების თეორიულ რაოდენობას, რომელთა მფლობელიც, თუ ეს ქოლ-ოფციონია, იკავებს გრძელ პოზიციას, ხოლო თუ ეს ფუთ-ოფციონია - მოკლე პოზიციას.

შემდეგი კოეფიციენტი, რომელიც აფასებს ოფციონური პოზიციის რისკის ხარისხს და ოფციონის ფასს, არის ტეტა (Θ). ის ახასიათებს ოფციონის პრემიის ცვლილების სიდიდეს ოფციონის შესრულების ვადის შემცირებისას ერთი დღით (სხვა თანაბარ პირობებში):

Θ = DC / DT

სადაც DC - ოფციონის ფასის ცვლილებაა,

DT - დროის მონაკვეთი, რომლის განმავლობაშიც ეს ცვლილება მოხდა.

თუ Θ-ის მნიშვნელობა მაღალია, მაღალია ოფციონის გაუფასურების ალბათობა მისი შესრულების ვადის მომენტისათვის.

ობლიგაციებსა ან ფიუჩერსებზე ოფციონის თეორიული ფასის გამოსათვლელად მნიშვნელოვანია RhO კოეფიციენტი, რომელიც ახასაითებს ოფციონის ფასის ცვლილებების გამოძახილს საპროცენტო განაკვეთის შესაბამის ცვლილებაზე.

ბევრი საბაზისო აქტივისათვის ოფიციონებს მათ ფიუჩერსებზე ხშირად უწოდებენ რთულ ოფციონებს, ანუ ოფციონებს ოფციონებზე. ბოლო დროს დიდი პოპულარულობით სარგებლობს ოფციონები, რომლის საბაზისო აქტივია სხვადასხვა ინდექსები (მაგ., S&P 100).

ოფციონური სტრატეგიები

 ჰეჯერების ოფციონური სტრატეგია ვადიანი კონტრაქტების ბაზარზე არის ის, რომ იძენს რა შესაბამის ოფციონს (ქოლ, ფუთ ან მათი კომბინაცია) შეინარჩუნოს ღია პოზიცია ოფციონის მიხედვით ფასიანი ქაღალდების მიწოდების მომენტამდე.

ქოლ-ოფციონის ყიდვის შემთხვევაში:

- მყიდველისათვის არახელსაყრელი განვითარებისას, რაც გამოიხატება საბაზრო აქტივის ღირებულების ზრდით, ჰეჯერი იყენებს თავის უფლებას ოფციონის მიხედვით, იძენს რა ფასიან ქაღალდებს ოფციონის შესრულების ფასით;

ფუთ-ოფციონის შემთხვევაში:

- გამყიდველისთვის ხელსაყრელი სიტუაციისას, როდესაც აქციები საფონდო ბაზარზე ძვირია, ჰეჯერი ყიდის ფასიან ქაღალდებს, კარგავს რა მოგების ნაწილს, გადახდილს ოფციონის შესაძენად;

- მისთვის ხელსაყრელი სიტუაციისას კი, როცა ბაზარი სუსტია, ჰეჯერი იყენებს თავის უფლებასაც ოფციონის მიხედვით, ყიდის რა საბაზისო ინსტრუმენტებს ოფციონის შესრულების ფასით.

სპეკულანტი კი, მუშაობს რა ვადიანი კონტრაქტების ბაზარზე, თვალყურს მიადევნებს არამხოლოდ ოფციონის შესრულების ღირებულების მოძრაობას, არამედ მის პრემისაც [5, გვ. 208]. ვთქვათ, სპეკულიანტმა გაყიდა ოფციონი მიწოდებაზე, მისთვის ხელსაყრელია იყიდოს ოფციონი და დახუროს თავისი პოზიცია, როდესაც:

- ოფციონის პრემია არ შეცვლილა, მაგრამ ფასიანი ქაღალდების (საბაზისო აქტივი) ღირებულება შემცირდა იმ მნიშვნელობამდე, როდესაც არის საფრთხე აღმოცენდეს სიტუაცია, სპეკულანტი იძულებული იქნება შეასრულოს ვალდებულება ოფციონის მიხედვით;

- ოფციონის საბაზისო აქტივის ღირებულება არ შეცვლილა, მაგრამ პრემია შემცირდა. სპეკულანტისთვის ხელსაყრელია იყიდოს იაფი ოფციონი, იღებს რა სპეკულაციურ მოგებას და დახუროს თავისი ვალდებულებები ოფციონის მიხედვით.

ამგვარად, სპეკულაციური მოგება მიიღება ოფციონური კონტრაქტის უფრო მაღალი ფასით გაყიდვისას, ვიდრე შეძენის ფასია.

უფრო რთულ ოფციონურ სტრატეგიებად მიჩნეულია კომბინაციები და სპრედები. ყველაზე გავრცელებული კომბინაციაა სტრედლი (straddle). სტრედლი პოზიციაა, რომელიც მოიცავს ოფციონქოლს და ოფციონფუთს ერთი და იმავე საბაზისო აქტივზე ერთნაირი სტრაიკებით და კონტრატის ამოწურვის ვადებით. ეს კომბინაცია წარმოადგენს კერძო შემთხვევას უფრო საერთო კომბინაციისა სტრენგლ (strangle), როდესაც ქოლ და ფუთოფციონის სტრაიკ ფასები განსხვავებულია, ხოლო ამოწურვის ვადები ერთნაირი. ზემოთ აღნიშნული სტრატეგიების კომბინაციით მიიღება უფრო რთული კომბინაციები, მაგალითად, სტრეპი - როდესაც სტრედლი ძლიერდება კიდევ ერთი ქოლ-ოფციონის ყიდვით ამოწურვის იმავე ვადით და ნებისმეირი სტრაიკით (ტრეიდერი ვარაუდობს საბაზისო აქტივის კურსის ძლიერ მოძრაობას უფრო ზრდის მიმართულებით) და კომბინაცია სტრიპი, როდესაც ტრეიდერი უფრო იხრება საბაზისო ინსტრუმენტის კურსის დაცემისკენ - ის აძლიერებს სტრედლს კიდევ ერთი ფუთ-ოფციონის ყიდვით, კონტრაქტის ამოწურვის იმავე თარიღით და შესრულების ფასით.